“Sizin Siyasetiniz Bizden Bir Gelecek Çaldı” | Lise Protestoları ve Proje Okulu Skandalı, Nisan ’25

Giriş

“Bize diyorlar ki, siyasete karışmayın. Sizin siyasetiniz, öğretmenlerimizi görevden aldı. Sizin siyasetiniz, ders kitaplarını gericilikle doldurdu. Sizin siyasetiniz, bizden bir gelecek çaldı.”. Bu ifadeler, 2025 yılı Nisan ayında Türkiye’nin çeşitli illerinde başlayan ve Milli Eğitim Bakanlığı’nın (MEB) politikalarına karşı gelişen liseli protestolarının temel motivasyonunu özetlemektedir. Öğrencilerin bu çarpıcı sözleri, eylemlerinin salt bir tepkisellikten öte, eğitim sisteminin mevcut durumu ve kendi geleceklerine dair derin endişelerden kaynaklandığını göstermektedir. Bu rapor, söz konusu liseli eylemlerini tetikleyen faktörleri, öğrencilerin temel iddialarını ve bu iddiaları destekleyen verileri analiz etmektedir. Rapor, protestoların genel görünümünü, “proje okulları” bağlamında yaşanan öğretmen görevlendirme krizini, müfredat değişiklikleri ve “gericilik” iddialarını, son olarak da öğrencilerin gelecek kaygılarını destekleyen sosyo-ekonomik ve eğitsel göstergeleri ele alacaktır. Amaç, bu protestoları daha geniş bir toplumsal ve politik bağlam içinde değerlendirerek, öğrencilerin seslendirdiği sorunların ampirik temellerini ortaya koymaktır.

https://www.linkedin.com/posts/kabakciemirhan_sizin-siyasetiniz-bizden-bir-gelecek-caldı-activity-7317801543917830144-WSie/?utm_source=share&utm_medium=member_desktop&rcm=ACoAAB7ajjoB-UAK-xg6IONOUwNGpakgQQ6C3Qs

I. Protesto Dalgasının Anatomisi: Kapsam, Talepler ve Katılımcılar

Nisan 2025 itibarıyla Türkiye’nin gündemine oturan liseli eylemleri, özellikle İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyükşehirlerde yoğunlaşmakla birlikte, Bodrum, Bursa, Elazığ, Trabzon, Kocaeli, Balıkesir, Antalya ve Çanakkale gibi birçok farklı ildeki okullara da yayılmıştır.¹ Eylemlerin fitilini ateşleyen temel unsur, MEB’in “proje okulu” statüsündeki liselerde görev yapan çok sayıda öğretmenin görev yerlerini değiştirmesi veya görev sürelerini uzatmaması olmuştur.¹

Öğrenciler, bu duruma karşı çeşitli protesto biçimleri geliştirmişlerdir. Dersleri boykot etme ¹, okul bahçelerinde oturma eylemleri düzenleme ¹, okul yönetimine sırt dönme ⁶, sembolik yoklamalar alarak öğretmenlerinin isimlerini okuma ¹ ve Nutuk okuma ³ gibi yöntemler kullanılmıştır. “Öğretmenime dokunma” ¹, “Hak, hukuk, adalet” ¹, “Liseler bizimdir, bizim kalacak” ¹⁴, “Liseler biat etmez” ¹⁴ ve “Yaşasın öğrenci dayanışması” ¹⁴ gibi sloganlar, eylemlerin temel mesajlarını yansıtmaktadır. Öğrencilerin ana talepleri, görevden alınan veya yeri değiştirilen öğretmenlerinin görevlerine iade edilmesi ¹, atama süreçlerinde şeffaflık, adalet ve liyakat ilkelerine uyulması ⁹ ve okullarının kültürel hafızasının korunmasıdır.³ Bazı öğrenciler, okul idareleri veya dışarıdan gelen yetkililer tarafından tehdit edildiklerini veya eylemlerinin engellenmeye çalışıldığını bildirmişlerdir.² Hatta bazı okullara polis çağrıldığı veya girdiği rapor edilmiştir.⁶

Bu protestolar sadece mevcut öğrencilerle sınırlı kalmamış, veliler ¹ ve okul mezunları ¹ da aktif destek vermiştir. Bu durum, meselenin sadece güncel bir öğrenci tepkisi olmadığını, okul topluluklarının daha geniş kesimlerinde yankı bulan, kurumların kimliği ve eğitim kalitesine yönelik ortak bir endişeyi yansıttığını göstermektedir. Eğitim sendikaları (Eğitim Sen, Eğitim-İş) ⁴ ve bazı siyasi parti temsilcileri (Türkiye İşçi Partisi – TİP, Cumhuriyet Halk Partisi – CHP) ¹ de öğrencilere destek açıklamaları yapmış veya eylemlere katılmıştır.

Resmi makamların, özellikle Milli Eğitim Bakanı Yusuf Tekin’in açıklamaları ise protestoları “politik manipülasyon çabası” olarak nitelendirme yönündedir.²⁴ Bakan Tekin, eylemlerin sadece 20 civarında okulda yaşandığını ve bunların da büyük ölçüde “mezunlar derneği olduğunu ifade edenler” tarafından düzenlendiğini iddia etmiştir.²⁴ Ancak, eylemlerin ülke geneline yayılan geniş coğrafyası, çok sayıda okulun dahil olması ve temel tetikleyici unsurun (öğretmenlerin görevden alınması) öğrenciler için son derece kişisel ve doğrudan bir mesele olması, bu durumu salt bir dış manipülasyonla açıklamanın yetersiz kaldığını düşündürmektedir. Velilerin ve mezunların güçlü desteği, okul topluluklarının genelinde öğretmenlerin görevden alınma şekline ve bunun okul kültürü üzerindeki etkilerine dair gerçek bir rahatsızlık olduğunu ortaya koymaktadır. Siyasi grupların desteği mevcut olsa da, eylemlerin başlangıç noktası genellikle okul içindeki öğrenci inisiyatifleri gibi görünmektedir.¹ Öğrencilerin ve velilerin dile getirdiği endişeler ve duygusal tepkiler ³, resmi makamların “manipülasyon” söylemiyle belirgin bir tezat oluşturmaktadır.

Aşağıdaki tablo, Nisan 2025’teki lise protestolarının genel bir özetini sunmaktadır:

Tablo 1: Güncel Lise Protestolarına Genel Bakış (Nisan 2025)

II. “Sizin Siyasetiniz Öğretmenlerimizi Görevden Aldı”: Proje Okulu Krizi

Öğrencilerin “Sizin siyasetiniz öğretmenlerimizi görevden aldı” ifadesinin merkezinde, Milli Eğitim Bakanlığı’nın “Özel Program ve Proje Uygulayan Eğitim Kurumları” yani kamuoyunda bilinen adıyla “proje okulları” sistemi ve bu okullardaki öğretmen atama/görevlendirme mekanizması yer almaktadır.

A. “Proje Okulları” ve Atama Sistemi:

MEB yönetmeliğine göre proje okulları, ulusal veya uluslararası projeler yürüten, belirli eğitim reformlarını veya programlarını uygulayan kurumlar olarak tanımlanmaktadır.³⁰ Bu okullara öğretmen ve yöneticiler, başlangıçta dört yıllık süreyle atanmakta veya görevlendirilmekte, bu süre en fazla sekiz yıla kadar uzatılabilmektedir.³⁰ Sekiz yıllık sürenin sonunda veya dört yıllık ilk dönemin ardından görev süresi uzatılmayan personel için yeniden değerlendirme ve yer değiştirme süreci işlemektedir.

Bu sistem, başlangıçta sınırlı sayıda okul için düşünülmüşken (“3’ü 5’i geçmez” – Eski Bakan Nabi Avcı’nın sözleri, CHP Milletvekili Özçağdaş tarafından aktarılıyor ³), zamanla kapsamı dramatik bir şekilde genişlemiştir. Nisan 2025 itibarıyla proje okulu sayısının 2.153 ³ veya Eğitim Sen verilerine göre 2.300’e ulaştığı ve bu okullarda yaklaşık 80.000 öğretmenin görev yaptığı belirtilmektedir.¹⁹

Atama mekanizması, MEB tarafından yayınlanan kılavuzlarla düzenlenmektedir.³² Öğretmenler için en az dört yıl öğretmenlik yapmış olmak gibi başvuru şartları belirlenmiştir.³⁰ Ancak nihai karar, “Bakanlıkça” yani Bakanlık onayı ile verilmektedir.³⁰ Yönetmelikler, Bakanlığa atama ve görevlendirmelerde önemli bir takdir yetkisi tanımaktadır.

B. 2025 Görevlendirme Dalgası ve Tartışmalar:

Nisan 2025’te yaşanan kitlesel öğretmen yer değiştirmeleri, bu sistemin işleyişine dair ciddi tartışmaları beraberinde getirmiştir.

• Resmi Açıklama: MEB yetkilileri (Bakan Tekin) ve İstanbul Valiliği, sürecin görev süreleri dolan (4+1 yılını tamamlayan) öğretmenlerle ilgili olduğunu belirtmiştir.²⁶ Bunun rutin bir yönetmelik uygulaması olduğu, öğretmenlerin “açığa alınması” veya “kovulması” gibi bir durumun söz konusu olmadığı ısrarla vurgulanmıştır.²⁷ Hatta bu öğretmenler için yer değiştirme takviminin erken başlatılarak “pozitif ayrımcılık” yapıldığı iddia edilmiştir.²⁴ Bakan Tekin, görev süresi dolan yaklaşık 38.000 öğretmenden %80’inin (yaklaşık 32.000) görev süresinin uzatıldığını, yaklaşık 6.000 öğretmenin ise uzatılmadığını ifade etmiştir.²⁴ İstanbul Valiliği ise il genelinde 8.380 öğretmenin proje okullarına atandığını, ancak 1.471 öğretmenin tercihlerine yerleşemediğini açıklamıştır.¹⁷ Bu 1.471 öğretmenin “norm kadro fazlası” ilan edildiği ve hizmet puanı üstünlüğüne göre il içinde başka okullara atanacakları belirtilmiştir.²⁷
• Eleştiriler ve Karşı Argümanlar:
  • Ölçek ve Etki: Sendikalar, ülke genelinde 20.000’e yakın öğretmenin bu süreçten etkilendiğini tahmin etmektedir.²⁰ İzmir Atatürk Lisesi’nde 90 öğretmenden 50’sinin ³, Sakıp Sabancı Anadolu Lisesi’nde 35’inin ⁵, Beşiktaş Atatürk Anadolu Lisesi’nde 30’dan fazlasının ⁸, Ankara Gazi Anadolu Lisesi’nde 59 öğretmenden 39’unun ⁹, Mamak Çağrıbey Anadolu Lisesi’nde 39’unun ¹⁸ ve Nermin Mehmet Çekiç Anadolu Lisesi’nde 28 öğretmenin ⁹ görev yerinin değiştirilmesi gibi örnekler, uygulamanın boyutunu ve okullar üzerindeki potansiyel yıkıcı etkisini göstermektedir. Eleştirmenler, bu durumun okul kültürünü ve kurumsal hafızayı (“hafıza”) yok ettiğini savunmaktadır.³
  • Şeffaflık ve Kriter Eksikliği: Öğrenciler, veliler, sendikalar ve muhalefet milletvekilleri, atama ve görev süresi uzatmama kararlarının hangi somut, objektif ve ölçülebilir kriterlere dayandığının belirsiz olduğunu vurgulamaktadır.¹⁴ Kararların liyakat yerine “Bakanlık takdiri” veya subjektif değerlendirmelere dayandığı algısı hakimdir.¹⁶ Özellikle Ankara İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nün hizmet puanlarını bile şeffaf bir şekilde açıklamaması eleştirilmiştir.¹⁸ Bu keyfilik iddiaları nedeniyle hukuki süreçler başlatılmış veya planlanmıştır.¹⁸
  • Siyasi Motivasyon ve Hedef Alma: Görev süresi uzatılmayan veya başka okullara gönderilen öğretmenlerin önemli bir kısmının muhalif kimlikleriyle bilinen, özellikle Eğitim Sen gibi sendikalarda aktif olan veya geçmişte grev/boykot gibi eylemlere katılmış kişiler olduğu yönünde güçlü iddialar bulunmaktadır.⁶ Atamaların, mesleki yeterlilikten ziyade siyasi sadakat, yandaş sendika üyeliği veya AKP teşkilatlarıyla olan ilişkilere göre yapıldığı öne sürülmektedir.³ Bu durum, proje okulu sisteminin siyasi kadrolaşma ve muhalif sesleri susturma aracı olarak kullanıldığı eleştirilerine yol açmaktadır.¹⁴ Bakan Tekin’in, bir siyasi partinin okulları “arka bahçesi” olarak gördüğüne dair yorumu ²⁴, eleştirmenler tarafından tam tersine iktidarın kendi niyetini yansıttığı şeklinde yorumlanmaktadır.
  • Zamanlama ve Pedagojik Etki: Eğitim-öğretim yılının sonlarına doğru yapılan bu kitlesel yer değiştirmeler, özellikle üniversite sınavlarına (YKS) hazırlanan öğrenciler başta olmak üzere, tüm öğrencilerin öğrenme süreçlerini olumsuz etkilediği ve hem öğretmenlerin hem de öğrencilerin motivasyonunu düşürdüğü gerekçesiyle eleştirilmektedir.³

C. “Norm Kadro Fazlası” Mekanizmasının Rolü:

Proje okulları çerçevesinde yaşanan bu tartışmalı görevlendirme sürecinde, deneyimli öğretmenlerin “norm kadro fazlası” olarak ilan edilmesi kilit bir idari mekanizma olarak öne çıkmaktadır. Resmi söylemde bu durum, görev süresi dolan ve tercih ettiği proje okuluna yerleşemeyen öğretmenlerin doğal bir sonucu olarak sunulsa da ²⁷, eleştirmenler bu statünün, hedeflenen öğretmenleri liyakat veya disiplin soruşturması gibi gerekçeler olmaksızın istenmeyen okullara göndermek veya sistem dışına itmek için kasıtlı olarak kullanıldığını iddia etmektedir. Sürecin şeffaf işlememesi, “norm fazlası” durumunun nasıl oluştuğuna veya nasıl çözüldüğüne dair net bilgi verilmemesi, manipülasyon şüphelerini güçlendirmektedir. Başarılı ve deneyimli öğretmenlerin aniden “fazlalık” ilan edilmesi ³, bu statünün keyfi veya seçici bir şekilde uygulandığına işaret etmektedir. Özellikle İstanbul’da tek seferde 1471 öğretmenin norm fazlası ilan edilmesi ²⁷, durumun sadece tercih eşleşmemesiyle açıklanamayacak kadar büyük olduğunu düşündürmektedir. Norm fazlası ilan edilen öğretmenler, genellikle hizmet puanına göre il/ilçe içinde resen atamaya tabi tutulmakta ³⁰, bu da eleştirmenlerin iddia ettiği siyasi amaçlı uzaklaştırmayı fiilen gerçekleştirmektedir. Norm listelerinin proje okulu atamalarıyla eş zamanlı olarak güncellenmesi ⁴⁵, bu iki sürecin birbiriyle bağlantılı olduğunu ve norm kadro rakamlarının istenilen atamaları/uzaklaştırmaları kolaylaştırmak için ayarlanabileceği ihtimalini gündeme getirmektedir.

Aşağıdaki tablo, proje okulu öğretmen görevlendirmeleri konusundaki resmi ve eleştirel anlatıları karşılaştırmaktadır:

Tablo 2: Proje Okulu Öğretmen Görevlendirmeleri – Resmi ve Eleştirel Anlatılar

III. “Sizin Siyasetiniz Ders Kitaplarını Gericilikle Doldurdu”: Müfredat ve İdeolojik Dönüşüm

Öğrencilerin dile getirdiği ikinci temel eleştiri, eğitim içeriğinin “gericilikle” doldurulduğu iddiasıdır. Bu iddia, özellikle son dönemde uygulamaya konulan yeni müfredat programı “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli” (TYMM) ve okullarda yürütülen ÇEDES projesi bağlamında somutlaşmaktadır.

A. “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli” (TYMM):

Talim ve Terbiye Kurulu tarafından Mayıs 2024’te onaylanan ⁴⁷ ve 2024-2025 eğitim-öğretim yılından itibaren kademeli olarak (okul öncesi, 1., 5. ve 9. sınıflar dahil) uygulanmaya başlanan TYMM ⁴⁹, MEB tarafından “yetkin ve erdemli insanlar” yetiştirme hedefiyle sunulmaktadır. Modelin, insanı “ruh ve beden” bütünlüğü içinde ele aldığı, “fıtri özellikleri” koruyup geliştirmeyi ve “milli ve manevi değerleri” kazandırmayı amaçladığı belirtilmektedir.⁴⁹ Müfredatın içeriğinde yaklaşık %35 oranında bir “sadeleştirme” yapıldığı da ifade edilmektedir.⁴⁹

Ancak müfredatın hazırlanış süreci, eğitim uzmanları ve sendikalar tarafından eleştirilmiştir. Sürecin aceleye getirildiği (“yangından mal kaçırır gibi” ⁵¹), Bakanlığın on yıllık bir ihtiyaç analizi yapıldığı iddiasına rağmen eğitimin paydaşlarıyla yeterli ve anlamlı bir istişare yapılmadığı ⁵⁰, LGS ve YKS gibi sınav baskıları veya eğitimdeki eşitsizlikler gibi daha acil sorunların göz ardı edildiği ⁵¹ ve kamuoyuna görüş bildirmesi için tanınan sürenin (10 gün) son derece yetersiz olduğu ⁵¹ yönünde eleştiriler dile getirilmiştir. Ayrıca, Türkiye’de son 22 yılda 9 farklı Milli Eğitim Bakanı’nın görev yapması ve sık sık değişen müfredatlar, eğitimde istikrarsızlık yaratan bir faktör olarak görülmektedir.⁵⁰

B. İçerik Değişiklikleri ve “Gericilik” İddiaları:

TYMM’nin içeriğine yönelik eleştiriler, “gericilik” iddialarının temelini oluşturmaktadır:

• Bilimsel İçerikte Gerileme: Evrim teorisinin müfredattan tamamen çıkarıldığı veya etkisizleştirildiği ⁴⁹, matematik programından integral konusunun kaldırıldığı ⁴⁹ ve kuantum fiziği gibi modern bilim konularının nasıl işleneceğine dair belirsizlikler olduğu rapor edilmektedir.⁴⁹ Bu durum, müfredatın çağdaş bilimsel bilgiden ve evrensel standartlardan uzaklaştığı şeklinde yorumlanmaktadır. “Sadeleştirme” adı altında ayıklanan içeriğin büyük ölçüde bilim, felsefe ve sanat dersleri olduğu görülmektedir.⁴⁹
• Değerler Eğitiminin Önceliği: Müfredatta “milli, manevi, ahlaki, insani, kültürel değerler” vurgusu son derece belirgindir.⁴⁹ “Kamil insan”, “fıtrat”, “manevi sağlık”, “kalbiselim” gibi kavramların öne çıkarılması ⁴⁹, eleştirmenler tarafından eğitimin odağının evrensel, bilimsel ve eleştirel düşünme becerilerinden ziyade, belirli bir dini ve muhafazakar dünya görüşüne kaydırıldığı şeklinde değerlendirilmektedir.⁴⁹
• Laiklik ve Cumhuriyet Değerleri: Yeni müfredat taslak metinlerinde Atatürk, Cumhuriyet ve laiklik gibi temel ilkelere yeterince vurgu yapılmadığı veya hiç değinilmediği, buna karşın dini ve milli değerlere yapılan atıfların yoğun olduğu eleştirileri yapılmaktadır.⁵¹
• Ders Kitaplarındaki Eğilimler: Daha önceki yıllara ait ders kitaplarında gözlemlenen sorunlar (kadın düşmanlığı içeren veya cinsiyetçi görseller ve ifadeler, şalvarlı-takkeli figürler gibi belirli bir kimliği dayatan görseller, Osmanlıcılık özentisi, 15 Temmuz’un tek taraflı ve yoğun anlatımı, hükümet propagandası içeren içerikler) ⁵⁶, TYMM ile bu eğilimlerin daha da güçleneceği yönündeki endişeleri artırmaktadır.

Bu değişiklikler, protestocu öğrenciler ve eleştirmenler tarafından açıkça “gericilik” olarak adlandırılmaktadır. Bu kavram, yapılan değişikliklerin laik, bilimsel ve çağdaş eğitim anlayışından uzaklaşarak, topluma muhafazakar ve dini bir ideolojiyi dayatma, Cumhurbaşkanı Erdoğan’a atfedilen “dindar ve kindar nesil” yetiştirme ¹⁴ amacına hizmet etme çabası olarak yorumlanmaktadır.¹⁴

C. ÇEDES Projesi:

Eğitimdeki ideolojik dönüşüm tartışmalarının bir diğer önemli ayağını “Çevreme Duyarlıyım, Değerlerime Sahip Çıkıyorum” (ÇEDES) projesi oluşturmaktadır. MEB, Diyanet İşleri Başkanlığı ve Gençlik ve Spor Bakanlığı arasında imzalanan bir protokole dayanan bu proje ⁵⁵, Diyanet personelinin (imamlar, vaizler, Kur’an kursu öğreticileri vb.) okullarda (liseler dahil) “manevi danışman” sıfatıyla görev yapmasına olanak tanımaktadır.⁵⁵ Bu personel, okullarda kurulan “Değerler Kulüpleri” aracılığıyla veya okul dışı etkinliklerle (cami ziyaretleri vb. potansiyeli dahil) “değerler eğitimi” vermektedir.⁶⁵

ÇEDES projesi, laikliği savunan sivil toplum kuruluşları, eğitim sendikaları (Eğitim Sen, Eğitim-İş), meslek örgütleri (TMMOB) ve veli dernekleri (Veli-Der) tarafından sert bir şekilde eleştirilmektedir.⁵¹ Temel eleştiriler şunlardır: Projenin Anayasa’nın laiklik ilkesini ve eğitimin bilimsel temelini ihlal ettiği ⁵¹; pedagojik formasyonu olmayan din görevlilerini eğitim sürecine dahil ettiği ⁶⁵; tek bir din ve mezhebin bakış açısını dayattığı ve farklı inanç veya dünya görüşüne sahip öğrencilere karşı ayrımcılık potansiyeli taşıdığı ⁶⁵; çocukların eleştirel düşünme becerilerini engelleyebileceği ⁶⁵; ve hükümetin eğitimi dinselleştirme (“dinselleştirme”) ve kendi ideolojisini yayma ⁵¹ amacına hizmet ettiği savunulmaktadır. Projenin iptali için hukuki yollara başvurulmuştur.⁶⁵

D. Politikaların Yakınsaması ve İdeolojik Hedef:

TYMM müfredat değişiklikleri ile ÇEDES projesi, birbirinden bağımsız adımlar olmaktan ziyade, Türkiye eğitim sistemini daha muhafazakar, dini-milliyetçi bir çizgiye çekmeyi hedefleyen daha geniş ve kasıtlı bir stratejinin birbiriyle örtüşen parçaları olarak değerlendirilebilir. Her iki girişim de “manevi değerler” kavramını merkeze almakta ⁴⁹, ancak bu değerleri evrensel veya salt seküler bir çerçeveden çok, milli-dini bir bağlamda tanımlamaktadır. ÇEDES, TYMM’de vurgulanan bu “değerler eğitimi”ni okullarda hayata geçirecek personeli (Diyanet görevlileri) sağlayarak iki proje arasında pratik bir köprü kurmaktadır.⁵⁵ Müfredattaki bilimsel ve laik içeriğin azaltılmasıyla eş zamanlı olarak ÇEDES’in uygulanması ve savunulması ⁴⁹, koordineli bir ideolojik yönelime işaret etmektedir. Milli Eğitim Bakanı Tekin’in, eğitim politikaları bağlamında dini STK’larla (“bizim STK’larımız”) işbirliğini savunması ⁵⁵, dini aktörlerin ve perspektiflerin eğitim sistemine bilinçli olarak entegre edildiği fikrini pekiştirmektedir. Farklı seküler grupların (sendikalar, meslek odaları, veli dernekleri) her iki girişimi de laikliğe ve bilimsel eğitime yönelik bir tehdit olarak görmesi ve ortak bir altta yatan ajandayı algılaması da bu yakınsamayı teyit etmektedir.⁵¹ Bu durum, öğrencilerin dile getirdiği “gericilik” iddialarına zemin hazırlamaktadır.

IV. “Sizin Siyasetiniz Bizden Bir Gelecek Çaldı”: Öğrenci Endişelerinin Nicel Boyutu

Lise öğrencilerinin protestolarındaki en dokunaklı ifadelerden biri olan “bizden bir gelecek çaldı” ¹⁵ sözü, gençlerin Türkiye’deki geleceklerine dair duydukları derin kaygıyı ve umutsuzluğu yansıtmaktadır. Bu kaygı, sadece soyut bir endişe olmayıp, ülkedeki sosyo-ekonomik ve eğitsel göstergelerle de desteklenen somut temellere dayanmaktadır.

A. Dile Getirilen Kaygı:

Öğrenciler, Türkiye’de kendilerine bir gelecek göremediklerini, umutsuzluk hissettiklerini ve hatta eğitimlerini veya yaşamlarını yurtdışında sürdürmeyi düşündüklerini ifade etmektedirler.³ Bu gelecek kaygısı, algılanan eğitim kalitesindeki düşüş, artan sınav baskısı ve eğitimin siyasallaşması gibi faktörlerle doğrudan ilişkilendirilmektedir. Öğretmenlerinin liyakatsiz nedenlerle görevden alınması veya müfredatın ideolojik hedeflerle değiştirilmesi gibi olaylar, öğrencilerin kendi eğitimlerinin niteliği ve dolayısıyla gelecek fırsatları hakkında endişelenmelerine yol açmaktadır.

B. Objektif Göstergeler:

Öğrencilerin bu endişelerini destekleyen bazı temel veriler şunlardır:

• Genç İşsizliği: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verileri, 15-24 yaş grubundaki genç nüfusta işsizlik oranının istikrarlı bir şekilde yüksek seyrettiğini ve genel işsizlik oranının oldukça üzerinde olduğunu göstermektedir. Örneğin, 2024 yılı verilerine bakıldığında:
  • Şubat 2024: %15,6 (Erkek: %13,4, Kadın: %19,6) ⁷²
  • Ağustos 2024: %16,5 (Erkek: %13,8, Kadın: %21,4) ⁷³
  • Diğer aylarda da benzer yüksek oranlar gözlenmiştir (Ocak: %16,6 ⁷⁴; Haziran: %17,6 ⁷⁵; Temmuz: %16,6 ⁷⁶). Bu veriler, gençlerin işgücü piyasasına girişte yaşadığı yapısal zorluklara işaret etmektedir.
• PISA Sonuçları (2022): Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı (PISA), Türkiye’deki eğitim sisteminin uluslararası karşılaştırmalardaki durumuna dair önemli veriler sunmaktadır:
  • Genel Performans: Türkiye, PISA 2022’de Matematik, Okuma Becerileri ve Fen alanlarında OECD ortalamasının altında kalmıştır.⁷⁷ 81 katılımcı ülke arasında Türkiye’nin sıralaması Matematikte 39., Okumada 36. ve Fende 34. civarındadır.⁷⁷
  • Eğilimler: PISA 2022’de OECD ortalaması genel olarak düşerken, Türkiye bu ortalamayla arasındaki farkı kapatmış görünse de ⁷⁸, kendi performansı 2018’e göre Okuma alanında 10 puanlık bir düşüş yaşamış, Matematikte durağan kalmış, Fen alanında ise hafif bir artış göstermiştir.⁷⁷ 2003’ten bu yana uzun vadeli eğilimler, sıralamalarda önemli bir ilerleme olmadığını göstermektedir.⁷⁷
  • Eşitsizlik: PISA sonuçları, Türkiye’de sosyo-ekonomik durumun öğrenci başarısı üzerinde ciddi bir etkisi olduğunu ortaya koymaktadır. Sosyo-ekonomik açıdan avantajlı öğrenciler, dezavantajlı öğrencilere göre Matematikte ortalama 82 puan daha yüksek almıştır.⁷⁷ Türkiye’deki öğrencilerin %33’ünün uluslararası ölçekte en dezavantajlı sosyo-ekonomik dilimde yer alması (%20’lik dilim) ⁷⁹, eşitsizliğin boyutunu göstermektedir. Bu dezavantajlı grup, benzer durumdaki diğer ülke öğrencilerine göre nispeten başarılı olsa da ⁷⁹, genel eşitsizlik sorunu devam etmektedir.
  • Okul Ortamı ve COVID Etkisi: Öğrencilerin okula aidiyet duygusu ve arkadaş edinme kolaylığı bildirimleri OECD ortalamasına yakın olsa da ⁷⁷, Türkiye’deki öğrencilerin %61’i COVID-19 nedeniyle okullarının üç aydan uzun süre kapalı kaldığını bildirmiştir; bu oran OECD ortalaması olan %51’in üzerindedir.⁷⁷ Uzun süreli okul kapanmalarının öğrenme kayıplarını artırdığı düşünülmektedir.⁸⁰
• YKS Başarı İstatistikleri: Yükseköğretim Kurumları Sınavı (YKS) sonuçları, lise eğitiminin üniversiteye hazırlıktaki etkinliğine dair ipuçları vermektedir:
  • Düşük Ortalamalar: Sınavın ilk aşaması olan Temel Yeterlilik Testi’nde (TYT) ülke genelindeki ortalamalar oldukça düşüktür. Örneğin, 40 Türkçe sorusunda ortalama 16-17 doğru ⁸², 40 Temel Matematik sorusunda ise ortalama 5-6 doğru ⁸² gibi rakamlar, temel akademik becerilerde yaygın bir yetersizliğe işaret etmektedir. TYT genel başarı ortalamasının %30’un altında olduğu belirtilmektedir.⁸³
  • Artan Rekabet ve Yerleşememe: Üniversiteye başvuran aday sayısındaki artış, yerleşen aday sayısındaki artıştan daha hızlı olmuştur. Bu durum, üniversiteye girişin giderek zorlaştığını ve birçok gencin yükseköğrenim hedefine ulaşamadığını göstermektedir.⁸²

C. Politika Söylemi ve Sonuçlar Arasındaki Uyumsuzluk:

Hükümet yetkililerinin ve Milli Eğitim Bakanlığı’nın eğitim kalitesini artırmaya yönelik söylemleri (örneğin Bakan Tekin’in “eğitim daha ileri olacak” güvencesi ²⁶) ile yukarıda özetlenen nesnel veriler arasında belirgin bir uyumsuzluk göze çarpmaktadır. Yüksek genç işsizliği, uluslararası değerlendirmelerdeki (PISA) vasat performans ve derinleşen eşitsizlikler, ulusal sınavlardaki (YKS) düşük başarı ortalamaları, eğitim sisteminin gençleri geleceğe yeterince hazırlayamadığına dair ciddi işaretler vermektedir. Bu durum, öğrencilerin “geleceğimiz çalınıyor” şeklindeki ifadelerine haklılık payı kazandırmaktadır. Resmi açıklamalar genellikle yeni müfredat veya ÇEDES gibi projelere odaklanırken veya eleştirileri politik manipülasyon olarak geçiştirirken ²⁴, genç işsizliği, PISA ve YKS gibi somut sonuç göstergeleri ısrarla yapısal sorunlara işaret etmektedir. PISA verilerinin altını çizdiği sosyo-ekonomik uçurum ⁷⁷, uygulanan politikaların eşitsizlikleri gidermede yetersiz kaldığını, hatta belki de derinleştirdiğini düşündürmektedir. Öğrencilerin dile getirdiği kaygıların ³ bu istatistiksel gerçeklerle örtüşmesi, sorunun ciddiyetini ortaya koymaktadır. Temel akademik becerileri geliştirmek yerine (YKS/PISA sonuçlarının gösterdiği gibi), ideolojik içerikli müfredat değişikliklerine (TYMM, ÇEDES) öncelik verilmesi, eğitim politikalarının gençlerin gerçek ihtiyaçları ve gelecek beklentileriyle ne ölçüde uyumlu olduğu konusunda soru işaretleri yaratmaktadır.

Aşağıdaki tablo, Türkiye’deki gençlerin gelecek kaygılarına ilişkin temel göstergeleri özetlemektedir:

Tablo 3: Türkiye’de Gençlerin Gelecek Kaygılarına İlişkin Temel Göstergeler

V. Sonuç

Bu rapor, Türkiye’deki liseli protestolarını tetikleyen nedenleri ve öğrencilerin temel iddialarını destekleyen verileri analiz etmiştir. Analiz, öğrencilerin “Bize diyorlar ki, siyasete karışmayın. Sizin siyasetiniz, öğretmenlerimizi görevden aldı. Sizin siyasetiniz, ders kitaplarını gericilikle doldurdu. Sizin siyasetiniz, bizden bir gelecek çaldı” şeklindeki ifadelerinin, somut olaylar ve verilerle önemli ölçüde örtüştüğünü ortaya koymaktadır:

1. Öğretmenlerin Görevden Alınması: “Proje okulları” sistemindeki öğretmen görevlendirme süreci, özellikle 2025 yılındaki uygulamasıyla, yaygın eleştirilere neden olmuştur. Resmi makamların “rutin süreç” ve “politik manipülasyon” açıklamalarına karşın, görevden almaların ölçeği, şeffaflık ve liyakat kriterlerinin belirsizliği, siyasi motivasyon ve muhalif olarak görülen öğretmenlerin hedeflendiğine dair güçlü kanıtlar, öğrencilerin “siyasetiniz öğretmenlerimizi aldı” iddiasını destekler niteliktedir. “Norm kadro fazlası” mekanizmasının bu süreçte idari bir araç olarak kullanıldığına dair ciddi şüpheler bulunmaktadır.
2. Müfredat ve “Gericilik”: “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli” adı altında uygulamaya konulan yeni müfredat ve okullarda Diyanet personelinin görevlendirilmesine olanak tanıyan ÇEDES projesi, eğitimin içeriğinin “gericilikle” doldurulduğu iddialarına zemin hazırlamıştır. Müfredattaki bilimsel içerikte (evrim, integral vb.) görülen gerileme, laiklik ve Cumhuriyet değerlerine yapılan atıfların azalması, “milli ve manevi değerler” vurgusunun artması ve ÇEDES projesinin laik eğitim ilkesiyle çelişen yapısı, bu iddiaları destekleyen temel unsurlardır. Bu politikaların, eğitimi belirli bir ideolojik yöne çekme çabasının parçası olduğu yönündeki değerlendirmeler yaygındır.
3. “Çalınan Gelecek”: Öğrencilerin geleceklerine dair duydukları derin kaygı, ülkedeki nesnel verilerle paralellik göstermektedir. Yüksek genç işsizlik oranları, uluslararası eğitim değerlendirmelerinde (PISA) OECD ortalamasının altında kalan performans, PISA’da belirginleşen sosyo-ekonomik eşitsizlikler ve ulusal üniversite giriş sınavlarındaki (YKS) düşük başarı ortalamaları, eğitim sisteminin gençleri geleceğe hazırlama konusunda ciddi zorluklar yaşadığını göstermektedir. Eğitim politikalarındaki tartışmalı değişikliklerin (öğretmen tasfiyeleri, ideolojik müfredat) bu sorunları çözmek yerine derinleştirebileceği endişesi, öğrencilerin “geleceğimiz çalınıyor” hissini haklı çıkarmaktadır.

Sonuç olarak, Türkiye’deki liseli eylemleri, sadece belirli politikalara yönelik anlık tepkiler değil, aynı zamanda laik, bilimsel, nitelikli eğitime sahip çıkma ve kendi gelecekleri hakkında söz sahibi olma talebinin bir ifadesidir. Resmi makamların durumu “manipülasyon” olarak basitleştirme çabalarına rağmen, protestoların yaygınlığı, katılımcı çeşitliliği (öğrenciler, veliler, mezunlar) ve dile getirilen endişelerin somut verilerle desteklenmesi, eğitim sistemindeki yapısal sorunlara ve artan ideolojik baskılara işaret etmektedir. Lise öğrencilerinin bu süreçte gösterdiği sivil katılım ve hesap verebilirlik talebi, Türkiye’nin demokratik geleceği açısından önemli bir dinamik olarak değerlendirilmelidir.

Kaynakça

1. https://www.reddit.com/r/Turkey/comments/1jyhg22/liseli_karde%C5%9Flere_duyurum_var/
2. https://hurriyetciegitimsen.org.tr/proje-okullari-atamalari-seffaf-degil-olculebilir-kriter-yok/
3. https://www.youtube.com/watch?v=iFsJ3rfIn34
4. https://hurriyetciegitimsen.org.tr/proje-okullarina-yapilan-atamalar-hakkinda-bakanliktan-bilgi-talep-ettik/
5. https://rdb.meb.gov.tr/bazi-ozel-okullarin-ucretsiz-ders-kitaplarini-ogrencilere-ulastirmadigi-iddiasina-iliskin-inceleme/haber/30712/tr
6. https://www.youtube.com/watch?v=tP3VFR7Aehw
7. https://www.memurpostasi.com/haber/24622820/egitim-bir-senden-proje-okullari-aciklamasi-hak-ihlali-yapilmistir
8. https://www.trakyagazetesi.com.tr/haber/24617338/ogretmen-atamalarina-siyaset-karistigi-iddiasi
9. https://www.evrensel.net/haber/549995/egitim-sen-ve-egitim-isten-ortak-aciklama-proje-okullari-atamalari-durdurulsun
10. https://www.voaturkce.com/a/yangindan-mal-kacirir-gibi-mufredat-degistiriyorlar-/7592430.html
11. https://medyascope.tv/2025/04/14/liseliler-kadro-disi-kalan-ogretmenleri-icin-ayakta/
12. https://www.evrensel.net/haber/550007/lise-ogrencileri-besiktasta-bulustu-torpil-okulda-ogrenciler-sokakta
13. https://www.diken.com.tr/milli-egitim-bakanina-gore-lise-protestolarinin-politik-manipulasyon/
14. https://www.haberturk.com/son-dakika-milli-egitim-bakani-tekin-den-proje-okullar-aciklamasi-yer-degistirme-takvimini-erken-baslattik-3782403
15. https://haber.sol.org.tr/toplum/mebin-yeni-donem-ders-kitaplarinda-yok-yok-kadin-dusmanligi-salvar-takke-270240
16. https://antakyagazetesi.com/liseli-ogrenciler-ogretmenleri-icin-eylemde/
17. https://onedio.com/haber/bakan-yusuf-tekin-den-ogretmenler-hakkinda-aciklama-merak-etmeyin-egitim-daha-ileri-olacak-1285253
18. https://www.kastamonugundemgazetesi.com/chp-den-proje-okullari-aciklamasi/84319/
19. https://sendika.org/2025/04/proje-okullarinda-ogretmen-surgunu-liseliler-ayakta-724322
20. https://anterhaber.com/bodrumda-liseli-oegrenciler-ve-velilerden-proje-okul-sistemine-sert-tepki
21. https://ankahaber.net/haber/detay/liselilerden_istanbul_il_milli_egitim_mudurlugu_onunde_eylem_hedef_yalnizca_ogretmenleri_susturmak_degil_biz_ogrencileri_de_sessizlestirmek_232430
22. https://www.birgun.net/haber/liselilerden-karanliga-karsi-ayaklanma-buyuyor-115521
23. https://adana.meb.gov.tr/www/ihtiyac-ve-norm-kadro-fazlasi-ogretmenlerin-atama-basvurusu/icerik/3389
24. https://kmaras.meb.gov.tr/www/2025-yil-nisan-ayi-norm-kadro-ve-ihtiyac-fazlasi-ogretmenlerin-atama-duyurusu-guncellendi-14042025-1541/icerik/4088
25. https://gazeteoksijen.com/turkiye/en-basarili-devlet-liselerinde-ogretmen-krizi-239464
26. https://bianet.org/haber/vefa-lisesi-ogrencilerinden-oturma-eylemi-306420
27. https://www.ntv.com.tr/amp/turkiye/proje-liselerinde-ogretmen-atama-tartismasi-istanbul-valiliginden-aciklama,lgbSI0eI00GKssey9xQ0dw
28. https://etha15.com/haberdetay/liseliler-ayakta-bizi-durduracak-zil-henuz-calmadi-202802
29. https://ilketv.com.tr/lise-ogrencilerinden-gorevden-alinan-ogretmenleri-icin-protesto/
30. https://www.nefes.com.tr/liselilerden-sessiz-ciglik-ogretmenime-dokunma-28131
31. https://www.gazetekadikoy.com.tr/gundem/liselerdeki-ogretmen-atamalarina-tepkiler-buyuyor
32. https://www.diken.com.tr/liseliler-eylemde-ogretmenime-dokunma/
33. https://serbestiyet.com/featured/ogrenci-protestolari-bu-sefer-liselerde-yuzlerce-ogretmenin-yerleri-degistirildi-ogrenciler-protesto-etti-203919/
34. https://www.unicef.org/turkiye/ara%C5%9Ft%C4%B1rma-ve-raporlar
35. https://ttkb.meb.gov.tr/
36. https://kizilbayrak84.net/ana-sayfa/haber/genclik/liselilerin-sesi-yukseliyor-karanliga-karsi-gelecegiz
37. https://www.indyturk.com/node/756841/haber/proje-okullarda-atama-krizi-liseliler-eylemde-bakandan-a%C3%A7%C4%B1klama
38. https://www.ekonomim.com/gundem/istanbul-valiliginden-proje-okullar-ve-ogretmen-atamalari-aciklamasi-haberi-811851
39. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/bakan-tekinden-ogretmen-atamasi-ve-tayin-iddialarina-iliskin-aciklama-42763641
40. https://www.youtube.com/watch?v=px_EiYz0i0E
41. https://www.milliyet.com.tr/yerel-haberler/bilecik/liseliler-dinci-gericilige-karsi-ayakta-bildirilerine-bilecik-ten-tepki-11428329
42. https://www.ntv.com.tr/turkiye/ogretmen-atamalari-tartismasi-bakan-tekin-38-bin-ogretmenin-gorev-suresi-doldu,Y3_KjYyWm02w_FQmXTLmGQ
43. https://www.adaletbiz.com/artvinli-liseliler-cerattepede-direndik-gericilige-karsi-da
44. https://www.ilerihaber.org/icerik/baslik-9148.html
45. https://www.marmarishaber.net/guncel/chp-mugla-milletvekili-gizem-ozcandan-proje-okul-uygulamasina-tepki-atamalarda-11730h
46. https://www.evrensel.net/haber/549702/istanbulda-liseliler-ayakta-ogretmenime-dokunma
47. https://www.gzt.com/jurnalist/proje-okullarinda-atama-tartismasi-bakan-tekinden-aciklama-geldi-3795231
48. https://www.evrensel.net/haber/549951/lise-ogrencileri-ogretmenlerine-sahip-cikiyor-protestolar-suruyor
49. https://www.gazetekadikoy.com.tr/gundem/liseliler-444-ve-sinav-sistemini-protesto-etti
50. https://canakkalegundem.net/2025/04/14/egitim-sen-proje-okullari-icin-atamalarda-liyakat-dedi/
51. https://tr.wikipedia.org/wiki/2025_T%C3%BCrkiye%27de_h%C3%BCk%C3%BCmet_kar%C5%9F%C4%B1t%C4%B1_protestolar
52. https://ilkha.com/gundem/dmm-koklu-liselerde-ogretmenler-aciga-alindi-iddiasi-asilsizdir-452334
53. https://www.youtube.com/watch?v=0-TRQjTBnPo
54. https://9koy.org/turkiyede-egitimin-son-22-yili-devrim-mi-cokus-mu.html
55. http://www.istanbul.gov.tr/basin-aciklamasi-2025-32
56. https://www.evrensel.net/haber/282557/liselerde-gerici-ve-yandas-egitime-karsi-isyan-buyuyor
57. https://www.milasonder.com/guncel/tum-turkiyedeki-ogretmen-atamalari-protestolarina-chpli-ones-derici-bodrumdan-destek-verdi/65401
58. https://www.reddit.com/r/Turkey/comments/1jyvvvx/cumhuriyet_tarihinde_bir_s%C3%BCr%C3%BC_rezillik_oldu_ama/
59. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/egitim-uzmanlari-hurriyete-anlatti-7-soruda-yeni-mufredat-42452813
60. https://www.tmmob.org.tr/icerik/cedes-projesi-derhal-son-bulmalidir
61. https://haber.sol.org.tr/
62. https://www.surajans.com/egitim-senden-cedes-projesine-tepki
63. https://www.egepostasi.com/haber/Iktidarin-projesine-karsi-liseli-ogrenciler-ogretmenlerine-sahip-cikiyor/358337
64. https://www.oncusehir.com/liseliler-isyani-cig-gibi-buyuyor/5361/
65. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Haziran-2024-53512
66. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Ocak-2024-53525
67. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Temmuz-2024-53513
68. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=%C4%B0%C5%9Fg%C3%BCc%C3%BC-%C4%B0statistikleri-%C5%9Eubat-2024-53509&dil=1
69. https://haberdecocuk.org/haber-ve-soylesiler/haberler/universite-sinav-istatistikleri-egitim-kalitesi-hakkinda-ne-soyluyor/
70. https://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2023_05/13061434_TDKTindd.pdf
71. https://pirha.org/veli-der-antalya-subesi-cedes-basta-olmak-uzere-tum-protokol-ve-is-birliklerine-son-verilmeli-video-443492.html/09/09/2024/
72. https://www.lexpera.com.tr/mevzuat/yonetmelikler/milli-egitim-bakanligi-ozel-program-ve-proje-uygulayan-egitim-kurumlari-yonetmeligi
73. https://ankahaber.net/haber/detay/egitim_senden_proje_okullari_uygulamasina_tepki_her_gun_saat_1700de_sembolik_olarak_yarim_saat%C2%A0nobet_tutacagiz_232429
74. https://www.unicef.org/turkiye/bas%C4%B1n-b%C3%BCltenleri/covid-19dan-kaynaklanan-%C3%B6%C4%9Frenme-kay%C4%B1plar%C4%B1-mevcut-%C3%B6%C4%9Frenci-neslinin-ya%C5%9Fam-boyu
75. https://halkevleri.org.tr/wp-content/uploads/2023/09/10SorudaCEDES.pdf
76. https://turkegitimsen.org.tr/proje-okullari-kadrolasma-aparati-degildir/
77. https://www.istdergi.com/dosya/tepkilerin-odaginda-yeni-mufredat
78. https://www.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2025_02/05154236_Ozel_Program_ve_Proje_Uygulayan_EYitim_KurumlarYna_OYretmen_Atama_ve_Yonetici_Gorevlendirme_KYlavuzu.pdf
79. https://serbestiyet.com/featured/cedes-projesi-dindar-nesiller-yetistirme-projesinin-bir-ayagi-mi-133889/
80. https://www.perspektif.online/mufredat-degisimi-egitim-sisteminin-en-oncelikli-sorunu-mudur/
81. https://www.osym.gov.tr/TR,29524/2024-yks-sonuclari-aciklandi-16072024.html
82. https://www.edirnegercek.com/veli-derden-cedes-projesine-tepki/
83. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96%C4%9Frenci_Se%C3%A7me_ve_Yerle%C5%9Ftirme_Sistemi
84. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Agustos-2024-53514
85. https://www.evrensel.net/haber/549673/proje-okullarinda-ogretmen-kiyimi
86. https://www.osym.gov.tr/TR,2057/ossde-illere-gore-sinav-sonuc-bilgileri.html
87. https://www.voaturkce.com/a/oecd-pisa-2022-egitim-raporu-aciklandi-turkiye-oecd-ortalamasinin-altinda/7385112.html
88. https://yurtsever.org.tr/2016/babaeskide-liseliler-gericilige-karsi-sesini-yukseltiyor-48301/
89. https://www.aa.com.tr/tr/gundem/talim-ve-terbiye-kurulu-yeni-mufredati-onayladi/3228976
90. https://www.mfa.gov.tr/oecd-uluslararasi-ogrenci-degerlendirme-programi-pisa-testleri_-zorunlu-egitimini-tamamlamis-ogrencilerin-degerlendirilmesinde-yeni-ufuklar-.tr.mfa
91. https://ttkb.meb.gov.tr/www/uluslararasi-egitim-raporlari-ozet-ve-oneriler/icerik/627
92. https://www.antalyasokaklari.com/sokak/liseli-genc-umuttan-lise-direnisine-destek.html
93. https://www.egitimsen.org.tr/
94. https://www.ogretmenler.net/proje-okullarina-ogretmen-atama-ve-yonetici-gorevlendirme-kilavuzu-yayimlandi
95. https://mufredat.meb.gov.tr/programlar.aspx
96. https://www.chp.org.tr/yayin/pisa-2022-sonuc-raporu/Open
97. https://sgb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2025_03/07145320_148.pdf
98. https://ogm.meb.gov.tr/www/ozel-program-ve-proje-uygulayan-egitim-kurumlarina-ogretmen-atama-ve-yonetici-gorevlendirmesine-iliskin-kilavuz-yayimlandi/icerik/2192
99. https://fikircografyasi.com/makale/yks-istatistikleri-ve-istikrarli-basarisizlik
100. https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/144054/mod_resource/content/0/2.ders.pdf
101. https://www.unicefturk.org/public/uploads/files/2023_Faaliyet_Raporu.pdf
102. https://www.egitimreformugirisimi.org/bir-bakista-pisa-2022/
103. https://ankahaber.net/haber/detay/izmirde_lise_ogrencileri_proje_okul_atamalarini_protesto_etti_veliler_de_destek_verdi_cocuklarimiz_proje_olmak_istemiyor_232323
104. https://www.yerelinsesi.com/egitim-sen-ve-stk-lardan-meb-in-cedes-projesi-ne-karsi-laik-egitim-eylemi/12576/
105. https://onedio.com/haber/meb-ve-diyanet-in-cedes-uygulamasi-tepkilerin-odaginda-kim-destekliyor-kim-karsi-cikiyor-1154330
106. https://www.unicef.org/turkiye/bas%C4%B1n-b%C3%BCltenleri/unesco-unicef-ve-d%C3%BCnya-bankas%C4%B1n%C4%B1n-raporundan-bulgular-d%C3%BCnyan%C4%B1n-en-yoksul